تجارب ترک دسته‌جمعی روستا در ایران؛ با تأکید بر دورۀ قاجار

نویسندگان

1 گروه مطالعات توسعه اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 گروه توسعه اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22059/jisr.2025.386889.1567

چکیده

مقالۀ حاضر تجربۀ «ترک دسته‌جمعی روستا» در ایران دورۀ قاجار را به روایت اسناد و مدارک تاریخی تشریح می‌کند. روستاییان در ایران در طول تاریخ، همواره در معرض تهدیدهای مختلف طبیعی و انسانی بوده‌اند که بسته به اقتضائات و شرایط و زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، راه‌حل‌هایی برای مواجهه با آن‌ها برگزیده‌اند. یکی از پدیده‌های گزارش‌شده در روستاها که به‌ویژه سیاحان اروپایی به‌کرات از آن سخن گفته‌اند، ترک دسته‌جمعی روستا بوده که درنهایت، به تخریب و ویرانه‌شدن روستاها انجامیده است. در این مقاله، زمینه‌های زیست‌محیطی، فرهنگی و سیاسی و عوامل اثرگذار بر این موضوع بررسی می‌شود.
تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به‌ویژه سفرنامه‌های سیاحان اروپایی در دورۀ قاجار، به روش اسنادی-تاریخی انجام شده است.
اسناد و مطالعات تاریخی نشان می‌دهد شیوه‌های واکنش جامعۀ روستایی ایران در مواجهه با زیاده‌خواهی‌ها و تعدی‌های تاریخی دستگاه حاکم (مانند خراج‌ها، مالیات‌ها، سوروسات‌ها و پیشکش‌ها)، از پنهان‌کاری و چانه‌زنی تا فرار و حتی ترک دسته‌جمعی روستا، در نوسان بوده است.
در کنار عوامل و مخاطرات طبیعی و برخی عوامل انسان‌ساز، اقدامات و اجحاف‌های صورت‌گرفته از سوی حکومت‌ها موجب مهاجرت و فرار دسته‌جمعی روستاییان از آبادی خود شده یا آن‌ها را به زندگی مبتنی بر کوچ وادار کرده است. سهولت دسترسی به آبادی جدید و آشنایی و انس با فرهنگ چادرنشینی، دشواری این مهاجرت‌ها را برای آنان قابل‌تحمل می‌کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Village Exodus as a Social Response: A Historical Inquiry into Patterns and Perceptions of Collective Abandonment in 19th-Century Iran

نویسندگان [English]

  • moosa anbari 1
  • hosna esmaeelbeigi 2
1 department of social development studies, faculty of social saiences, university of tehran, tehran, iran
2 Department of Social Development Studies, Faculty of Social Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

The present article delineates the historical narrative of “rural exodus” in 19th-century Iran, as chronicled in primary historical sources. Iranian agrarian communities have historically faced a spectrum of natural and human-induced adversities, and they have developed adaptive strategies that are influenced by sociocultural, economic, and contextual exigencies. The mass desertion of villages, which ultimately led to their disintegration into dereliction, was a recurring phenomenon that was particularly evident in European travel accounts. This inquiry interrogates the ecological, sociopolitical, and cultural frameworks that undergird this dynamic, as well as the catalytic forces that drive it.
The investigation adopts a historico-documentary approach, anchored in archival research and critical analysis of European travel narratives contemporaneous to the Qajar dynasty.
In order to combat systemic exploitation by ruling powers, which was manifested in arbitrary taxes, tributes, and coercive exactions, Iranian rural societies alternated between strategies of evasion, bargaining, and outright flight, including collective desertion of villages, as evidenced by archival evidence and historical analyses.
Beyond natural calamities and human-induced challenges, the exploitative policies and excesses of governance have historically compelled rural populations to engage in mass displacement or nomadic subsistence. The perceived adversity of such migrations was mitigated by the deep-rooted cultural resonance with pastoral traditions and the relative simplicity of relocating to new habitats.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rural Collective Abandonment
  • Qajar Era
  • Systemic Exploitation
  • Tax
آدمیت، فریدون (1361). امیرکبیر و ایران. تهران: خوارزمی.
آقاجری، سید هاشم و فتحعلی‌زاده، شقایق (1392). مسئلۀ مالیات در دورۀ پیشامشروطه. فصلنامۀ مسکویه، 8(27)، 33–54.
براون، ادوارد گرانویل (1344). یک سال در میان ایرانیان. ترجمه و حواشی ذبیح‌الله منصوری. تهران: معرفت.
بروگش، هاینریش (1374). در سرزمین آفتاب. ترجمۀ مجید جلال‌وند. تهران: مرکز.
پرنو، موریس (1324). در زیر آسمان ایران. ترجمۀ کاظم عبادی. تهران: علمی.
پولاک، یاکوب ادوراد (1368). سفرنامۀ پولاک، ایران و ایرانیان. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی.
جعفری، علی‌اکبر، فروغی ابری، اصغر و شانه‌ای، محسن (1397). بررسی مالیات و تأثیر آن بر زندگی روستاییان در دورۀ صفویه. پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، 22، 255–272. https://doi.org/10.22111/jhr.2018.5374
دالمانی، هانری رنه (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ترجمۀ محمدعلی فره‌وشی. تهران: امیرکبیر.
دروویل، گاسپر (1370). سفر در ایران. ترجمۀ منوچهر اعتماد مقدم. تهران: شباویز.
دروویل، گاسپر (1348). سفرنامۀ دروویل. ترجمۀ جواد محبی. تهران: گوتنبرگ.
دوسرسی، کنت (1362). ایران در 1839 تا 1840. ترجمۀ احسان اشراقی. تهران: نشر دانشگاهی.
دوگوبینو، کنت (1382). سه سال در ایران. ترجمۀ ذبیح‌الله منصوری. تهران: فرخی.
رضاقلی، علی (1389). جامعه‌شناسی خودکامگی. تهران: نشرنی.
ژوبر، پیر آمده (1347). مسافرت در ارمنستان و ایران. ترجمۀ علیقلی اعتماد مقدم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
سرنا، کارلا (1362). آدم‌ها و آیین‌ها در ایران. ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی. اصفهان: نقش‌جهان.
شیل، ماری لیدی (1362). خاطرات لیدی شیل. ترجمۀ حسین ابوترابیان. تهران: نشر نو.
صدیق سروستانی، رحمت‌الله و عنبری، موسی (1383). باورهای خرده‌فرهنگی و مشارکت امدادی در ایران. نامۀ علوم اجتماعی، 24(24)، 81–115.
صفی‌نژاد، جواد (1366). وضع کوچ‌نشینی در عشایر کهگیلویه و بویراحمد. فصلنامۀ عشایری ذخایر انقلاب، 1، 26–29.
طالب، مهدی و عنبری، موسی (1402). جامعه‌شناسی روستایی. تهران: دانشگاه تهران.
عموزاده مهدیرجی، حنیف و رنجبر، محسن (1399). مالیات یا اخاذی: بررسی نظام مالیات‌گیری ایران پس از دورۀ ایلخانی با تأکید بر عصر صفوی و قاجار. دولت‌پژوهی، 6(24)، 183–220. https://doi.org/10.22054/tssq.2021.36653.573
عنبری، موسی (1387). جامعه‌شناسی فاجعه. تهران: دانشگاه تهران.
عیسوی، چارلز (1362). تاریخ اقتصادی ایران. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: گستره.
فشاهی، محمدرضا (1357). تکوین سرمایه‌داری در ایران (1796-1905). تهران: گوتنبرگ.
فلاندن، اوژن (1356). سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران. ترجمۀ حسین نورصادقی. تهران: اشراقی.
فلور، ویلم (1366). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار. ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: توس.
فوران، جان (1383). مقاومت شکننده. ترجمۀ احمد تدین. تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
فوریه، ژوآن (1385). سه سال در دربار ایران. ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی. تهران: علم.
قاضی‌مرادی، حسن (1387). استبداد در ایران. تهران: اختران.
لمتون، آن‌ ک‍ات‍ری‍ن‌ (1345). مالک و زارع در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لمتون، آن‌ ک‍ات‍ری‍ن‌ (1379). نظریۀ دولت در ایران. ترجمۀ چنگیز پهلوان. تهران: گیو.
مالکوم، نایپر (1393). سفرنامۀ یزد. ترجمۀ علی‌محمد طرفداری. یزد: مهرپادین.
متانی، رقیه (1388). اوضاع اجتماعی جامعۀ روستایی ایران در عصر قاجار براساس گزارش سفرنامه‌نویسان خارجی. تاریخ‌پژوهی، 11(40-41)، 1-26.
مرتضوی قصابسرایی، مرضیه و یوسفی‌فر، شهرام (1397). چرایی و چگونگی بنده‌شدن ایرانیان در عصر قاجار. تحقیقات تاریخ اجتماعی، 8(2)، 1–24. https://doi.org/10.30465/shc.2019.18629.1679
مستوفی، عبدالله (1343). شرح زندگانی من. تهران: زوار.
موریه، جیمز (1385). سفرنامۀ جیمز موریه (سفر یکم). ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: توس.
موریه، جیمز (1386). سفرنامۀ جیمز موریه (سفر دوم). ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: توس.
نجم‌آبادی، افسانه (1374). حکایت دختران قوچان. تهران: روشنگران.
نواب طهرانی، مهدی (1376). دستور الاعقاب: رساله‌ای انتقادی و سیاسی و اوایل عصر قاجار. تهران: ندای تاریخ.
نیک‌خلق، علی‌اکبر و نوری، عسگر (1377). زمینۀ جامعه‌شناسی عشایر ایران. تهران: چاپخش.
ویتفوگل، کارل آوگوست (1391). استبداد شرقی. ترجمۀ محسن ثلاثی. تهران: ثالث.
همایون کاتوزیان، محمدعلی (1380). تضاد دولت و ملت در ایران. تهران: نشرنی.
Adamiyat, F. (1982). Amir Kabir and Iran. Tehran: Kharazmi. (In Persian)
Aghajari, S. H., & Fathalizadeh, Sh. (2013). The tax problem in the pre-constitutional period. Moskouyeh Quarterly, 8(27), 33–54. (In Persian)
Brown, E. G. (1965). A year among the Iranians. Translated and footnoted by: Z. Mansouri. Tehran: Marefat. (In Persian)
Brugsch, H. (1995). In the land of sunshine. Translated by: M. Jalalvand. Tehran: Markaz. (In Persian)
Pernot, M. (1995). Under the sky of Iran. Translated by: K. Ebadi. Tehran: Elmi. (In Persian)
Polak, J. E. (1989). Polock's Travelogue, Iran and the Iranians. Translated by: K. Jahandari. Tehran: Kharazmi. (In Persian)
Jafari, A. A., Foroughi Abri, A., & Shaneei, M. (2018). A study of taxation and its impact on rural life in the Safavid Period. Historical Researches on Iran and Islam, 22, 255–272. https://doi.org/10.22111/jhr.2018.5374 (In Persian)
D'Allemagne, H. R. (1951). Travelogue from Khorasan to Bakhtiari. Translated by: M. A. Farahvashi.Tehran: Amir Kabir. (In Persian)
Drouville, G. (1991). Travels in Iran. Translated by: M. Etemad Moghadam. Tehran: Shabaviz. (In Persian)
Drouville, G. (1969). Drouville’s Travelogue. Translated by: J. Mohebi. Tehran: Gutenberg. (In Persian)
Dusserre, L. C. (1983). Iran in 1839 to 1840. Translated by: E. Eshraghi. Tehran: Daneshgahgi Publishing House. (In Persian)
de Gobineau, Comte(1983). Three Years in Iran. Translated by: Z. Mansouri. Tehran: Farrokhi. (In Persian)
Rezagholi, A. (2009). Sociology of Autonomy. Tehran: Ney Publishing House. (In Persian)
Jaubert, P. A. (1968). Travels in Armenia and Iran. Translated by: A. Etemad Moghadam. Tehran: Iranian Cultural Foundation Publications. (In Persian)
Serena, C. (1983). People and rituals in Iran. Translated by: A. A. Saeedi. Isfahan: Naqsh-e Jahan. (In Persian)
Sheil, L. M. (1983). Lady Sheil's memoirs. Translated by: H. Abutorabian. Tehran: Nashre Now. (In Persian)
Sedigh Sarvestani, R., & Anbari, M. (2004). Subcultural beliefs and relief participation in Iran. Social Sciences Letter, 24(24), 81-115. (In Persian)
Safinejad, J. (1987). The nomadic situation in Kohgiluyeh and Boyer Ahmad nomads. Journal of Zakhayer-e Enghelab (Pastoral Nomads), 1, 26-29. (In Persian)
Taleb, M., & Anbari, M. (1402). Rural sociology. Tehran: University of Tehran. (In Persian)
Amoozadeh Mahdiraji, H., & Ranjbar, M. (2010). Tax or extortion: A study of the Iranian taxation system after the Ilkhanid Period with emphasis on the Safavid and Qajar eras. State Studies, 6(24), 183–220. https://doi.org/10.22054/tssq.2021.36653.573 (In Persian)
Anbari, M. (2008). Sociology of disaster. Tehran: Tehran University Press. (In Persian)
Issavi, C. (1983). Economic history of Iran. Translated by: Y. Ajand. Tehran: Gostareh. (In Persian)
Fashahi, M. R. (1978). The development of capitalism in Iran (1796-1905). Tehran: Gutenberg. (In Persian)
Flandin, E. (1977). Eugene Flandin’s travelogue to Iran. Translated by: H. Noor Sadeghi. Tehran: Eshraqi. (In Persian)
Flore, W. (1987). Essays on the social history of Iran in the Qajar era. Translated by: A. Sari. Tehran: Toos. (In Persian)
Foran, J. (2004). Fragile resistance. Translated by: A. Tadayon. Tehran: Rasa Cultural Services Institute. (In Persian)
Foran, J. (2006). Three years at the Iranian Court. Translated by: A. Eqbal Ashtiani. Tehran: Elm. (In Persian)
Ghazi Moradi, H. (2008). Tyranny in Iran. Tehran: Akhtaran Publishing House. (In Persian)
Lamton, A. K. (2006). Landlord and peasant in Persia. Translated by: M. Amiri. Tehran: Book Translation and Publishing House. (In Persian)
Lamton, A. K. (2000). Some reflections on the Persian theory of government. Translated by: Ch. Pahlavan. Tehran: Giv. (In Persian)
Malcolm, N. (2014). Travelogue of Yazd. Translated by: A. M. Farahfari. Yazd: Mehrpadin. (In Persian)
Matani, R. (2009). The social conditions of Iranian rural society in the Qajar era based on the reports of foreign travel writers. History Studies, 11(40-41), 1- 26. (In Persian)
Mortazavi Qassabsaraei, M., & Yousefifar, Sh. (2018). Why and how Iranians became slaves in the Qajar Era. Social History Studies, 8(2), 1–24. https://di.org/10.30465/shc.2019.18629.1679 (In Persian)
Mostowfi, A. (1964). My life story. Tehran: Zavar. (In Persian)
Morier, J. (2006). The travelogue of James Morier(First Journey). Translated by: A. Sari. Tehran: Toos. (In Persian)
Morier, J. (2007). The travelogue of James Morier (Second Journey). Translated by: A. Sari. Tehran: Toos. (In Persian)
Najmabadi, A. (1995). The tale of the girls of Quchan. Tehran: Roshangaran. (In Persian)
Navab Tehrani, M. (1997). The order of the eagles: A critical and political treatise and the early Qajar Era. Tehran: Nedaye Tarikh. (In Persian)
Nik Kholq, A. A., & Nouri, A. (1998). The sociology of Iranian nomads. Tehran: Chapakhsh. (In Persian)
Wittfogel, K. A. (2012). Oriental despotism. Translated by: M. Salassi. Tehran: Saless. (In Persian)
Homayoun Katouzian, M. A. (2001). The conflict between the state and the nation in Iran. Tehran: Ney Publications. (In Persian)