Missionaries' Attitude towards the Function and Use of Weblog and SMS

نگرش مبلغان دینیدرباره پیامک و وبلاگ و میزان استفاده آنها

سعیده محمدی[1]

حسینعلی افخمی[2]

تاریخ دریافت: 28/6/92                    تاریخ پذیرش: 20/9/92

چکیده

این پژوهش با هدف سنجش نگرش مبلغان دینی درباره وبلاگ، پیامک و میزان استفاده آنها از این دو فناوری انجام شده است. حوزه­های ارسالی پیامک و هدف از ایجاد وبلاگ از سوی آنها نیز مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور از نظریه رسانه دینی که به غایات دینی توجه دارد، استفاده شده که مراد از رسانه دینی بهره‌گیری از رسانه‌ها در جهت تحقق اهداف، غایات و آرمان‌های دینی‌ است. با توجه به قابلیت این دو ابزار ارتباطی از جهت سهولت استفاده، هزینه کم، سهولت دسترسی به جمع کثیری از مخاطبان و کاربرد آنها در ترویج آموزه­های دینی این پژوهش انجام شده است.

جامعه آماری پژوهش 220 مبلغ دینی ایرانی و خارجی زن و مرد ساکن در استان قم است که براساس نمونه­گیری تصادفی انتخاب شده­اند. در این پژوهش از ابزار پرسش­نامه استفاده شده و داده­ها با نرم­افزار علوم اجتماعی پردازش شده است. یافته­های پژوهش بر نگرش مثبت مبلغان درباره کاربرد وبلاگ و پیامک در ترویج آموزه­های دینی دلالت دارد. همچنین مطابق یافته­ها، انگیزه اکثر مبلغان از تهیه وبلاگ در ابتدا، انتشار افکار مذهبی و در مرحله بعد، اشاعه دین و آموزه­های آن در سطح جهانی است. همچنین متغیر جنسیت در نگرش درباره وبلاگ و پیامک تأثیر نداشت. بررسی متغیر سن نشان داد که هرچه سن مبلغان دینی پایین­تر باشد، نگرش آنها نسبت به کارایی پیامک و استفاده از آن در زمینه موضوعات دینی مثبت­تر است. همچنین مطابق یافته­ها، میان مبلغانی که وبلاگ داشتند و مبلغانی که نداشتند، تفاوت نگرشی مثبت و منفی معناداری مشاهده نشد.

کلمات کلیدی: مبلغان دینی، اینترنت، نگرش، وبلاگ، پیامک

مقدمه

پیوند بین رسانه­های ارتباطی و دین به زمان­های دور یعنی نخستین روایت­ها از اسطوره­ها و خطوط نقاشی حک شده بر دیواره نمادها برمی­گردد. نگارش تورات آغازگر هزاران سال پیوند میان سنت یهودی ـ مسیحی و ارتباطات بود. تصمیم یوهانس گوتنبرگ برای چاپ انجیل به عنوان نخستین محصول دستگاه چاپ خود (با استفاده از حروف چاپ متحرک) بر این پیوند در غرب تأکید می­کند؛ یعنی جایی که در آن از پیش شاهد حضور مضامین دینی در هنر، موسیقی و نسخ خطی بودیم. اینکه نخستین پخش برنامه رادیویی (در شب کریسمس سال ۱۹۰۶) به یک ایستگاه رادیویی دینی مربوط می­شد از دیدگاه بسیاری از پژوهندگان مسیحی، مقوّم رابطه میان رسانه­ها و دین است. هرچند کاربرد فعلی رسانه­های ارتباطی و خروجی تولیدات ارتباطی بسیار فراتر از مقاصد دینی است، ما همچنان شاهد انتشار مطالب دینی تقریباً در همه رسانه­ها هستیم (ایزدی، 1387: 9).

وسایل ارتباط جمعی از قبیل کتاب، مطبوعات، رادیو و تلویزیون از ابتدای پیدایش، حضور پررنگی در جوامع مختلف داشته­اند. تکنولوژی­های نوین در هر دوره از ورود ماشین­های چاپ گرفته تا اینترنت و تلفن همراه به تغییر و دگرگونی در سبک­های زندگی و انقلاب عظیمی در اندیشه، رفتار و فعالیت­های انسانی منجر شده است. با ورود اینترنت و ظهور فضای مجازی از جمله وبلاگ، هر فردی که به میزان اندک با کامپیوتر آشنایی داشته و به اینترنت دسترسی دارد می­تواند با ایجاد یک وبلاگ به صفحه مجازی گسترده­ای برای انتشار افکار خود دست یابد. بدین ترتیب افراد در زمان کمتر و با سرعت بیشتر، بازدهی حداکثری از کار خود به دست می‏آورند و فرازمانی و فرامکانی فعالیت می­کنند.

 در کنار امکان انتشار سریع، ساده و گسترده جهت­دهی به افکار دیگران و تأثیرگذاری بر فرد دیگر همواره یکی از اهداف رضایت­بخش انسان­های صاحب اندیشه بوده است که همراه شیوه­های درست­نویسی و به کاربردن روش­های اقناع امکان می­پذیرد. بنابراین دسترسی به چنین فضایی فرصت بزرگی برای افراد صاحب اندیشه و تخصص فراهم کرده است.

اینترنت گستره­ای بین­المللی دارد، بنابراین استفاده از وبلاگ در جهت اشاعه آموزه­های دینی می­تواند تبلیغ در سطح جهان محسوب شود. مخاطبان جوامع مختلف مطالب را مطالعه و ذخیره می­کنند، می­اندیشند و تفاوت دیدگاه­های دینی در ادیان مختلف را درک می­کنند. همچنین مخاطبان وبلاگ به­راحتی و با آرامش خاطر دیدگاه­های خود را مطرح می­کنند و در بسیاری موارد که امکان مطرح کردن مسئله­ای به صورت رو در رو به دلیل ترس از برچسب خوردن و یا خجالت فرد وجود ندارد، می­تواند آن را به صورت مجازی مطرح کند. از طرف دیگر، مبلغان بااستفاده از بازخوردهایی که دریافت می­کنند می­توانند به راه­های جدیدتری برای تبلیغ دست یابند و افکار مختلف را مورد ارزیابی قرار دهند. «اینترنت، فرصت فراخ­تری را برای شیوه­های جدید گفتگو با خود از طریق ابزارهای جدید گفتگو با دیگران فراهم می­کند» (جلیلی، 1386). همین­طور با استفاده از پیامک­هایی که ارسال می­کنند می­توانند آموزه­های دینی را در سطح فرد به فرد اشاعه دهند.

«دین در شبکه جهانی و در میان انبوهی از گروه­های خبری و اتاق­های چت حضور دارد. تمام ادیان بزرگ، صدها کلیسا، جنبش­های دینی جدید در میلیون­ها صفحه وب دیده می­شوند. افزون بر این، خود اینترنت مذاهب خاص خود را تولید می­کند. از مگا سایت­های معنویت مجازی گرفته تا کلیساهای مجازی و ادیان کاملاً برخط، انبوهی از سایت­های تجاری که از تمایلات معنوی بهره­وری می­کنند و در ضمن ما را از اخبار ادیان آگاه کرده، لوازم و اشیاء مذهبی را می­فروشند و ما را با سایت­های دیگر مرتبط می­سازند را باید افزود»(دوسن، 2005).[3]

تلفن همراه نیز یکی دیگر از وسایل ارتباطی است که به کارگیری آن روابط افراد را تغییر داده است. هر فرد با دسترسی به تلفن همراه می­تواند در هر جایی از کشور با فرد دیگر تماس بگیرد و ارتباط برقرار کند. جدا از تماس تلفنی در حال حرکت، پدیده پیام کوتاه[4] یا پیامک،  ارتباط افراد را در بسیاری موارد تغییر داده است. زبان پیام­های کوتاه با ایجاز، اختصار و زبان محاوره و پدید آمدن خلاقیت­ها در نوشتن پیام، به کاربردن تشبیهات و کنایه­ها و استعاره­ها همراه است( کرجی، 1388: 1).

این ابزار می‌تواند در اختیار مفاهیم و مضامین دینی و متقابلاً متضاد دین قرار گیرد. توجه مبلغان به قابلیت­های ابزارگونه این تکنولوژی­ها برای اطلاع­رسانی دینی و دسترسی به جامعه گسترده­ای از مخاطبان در حوزه جغرافیایی وسیع­تر و نحوه استفاده آنها از این ابزار از جمله مباحثی است که باید به آنها توجه شود. حضور در مساجد، اماکن مذهبی و سخنرانی مبلغان برای اشاعه فرهنگ مذهبی در دسته ارتباطات سنتی قرار دارد، اما شاید این روزها در عصر انفجار اطلاعات، لازم باشد مبلغان دینی برای اشاعه آموزه­های دینی از شیوه­های نوین و کارآمدتری برای ارتباط با تعداد زیادی از مخاطبان استفاده کنند و به نوعی رسانه دینی غیر از رسانه­های سنتی داشته باشند. وجه تشابه حضور در مساجد و مطالعه یک وبلاگ مذهبی در این است که هم حضور در مسجد و هم مطالعه و پیگیری مطالب منتشر شده در یک وبلاگ مذهبی از روی اختیار است نه اجبار. همچنین امروزه اکثر مردم همیشه یک تلفن همراه را با خود حمل می‌کنند که از خواندن هیچ پیامک ارسالی به آن چشم­پوشی نمی‌کنند، زیرا این کار بر خلاف کتابخوانی و امثال آن مستلزم صرف وقت قابل اعتنا، هزینه آن چنانی و قرار گرفتن در شرایط ویژه نیست، از این رو باید پرسید که مبلغان دینی برای دسترسی به اکثریت مردم و تأثیرگذاری بر افکار آنها در جهت آموزه­های دینی تا چه حد از این ابزار­ها استفاده می­کنند؟ چه تعداد از مبلغان به اینترنت دسترسی دارند؟ آیا وجود فضای مجازی وبلاگ را در ترویج دین مؤثر می‏بینند و از آن بهره می­برند؟ پیامک در میان مبلغان مذهبی چه کاربردی دارد؟ چقدر از این وسیله استقبال می­کنند و از آن رضایت دارند؟ آیا سن و جنسیت در نحوه نگرش آنها درباره این ابزار ارتباطی مؤثر است؟

ادبیات نظری تحقیق

در بین محققان معاصر، شاید بتوان فعالیت‌های‌ استوارت هوور و همکاران وی را تلاشی در جهت‌ تعامل‌گرایی دین و رسانه‌ها دانست. وی با اشاره‌ بر نقش رسانه‌ها در فرایند خلق و آفرینش نمادها و همچنین تفسیر و کاربرد این نمادها بر تعامل‌ رسانه و دین تأکید می‌کند. توصیه شدید هوور و همکارانش‌ به استفاده از رسانه در مضامین دینی نشانگر تأکید وی بر ضرورت اجتماعی تعامل این دو مقوله‌ است (هوور و لاندبای، 1997: 5).

نظریه رسانه دینی از چهار مؤلفه‌ متعامل دین، فرهنگ، رسانه و جهانی­شدن‌ تشکیل شده و مدعی است که می‌تواند با محوریت‌ و مرکزیت نظریه پلورالیسم دینی این چهار بعد را در ارتباطی متعامل و پیوسته قرار دهد و از این طریق به تعامل کامل دین و رسانه دست یابد. این فرضیه نه به اشکال اصلی نظریه ابزارگرایی، و نه به اشکالات متعدد نظریات ذات‌گرایان مبتلاست. این نظریه رسانه را در تعامل با دین، نه‌ ابزار صرف می‌داند و نه ذات متناقض با مفاهیم‌ و مضامین دینی، مشروط بر آنکه در این الگوی‌ متعامل، نظریه پلورالیسم دینی به عنوان نقطه‌ محوری آن محسوب شود.

دین در نظریه رسانه دینی،‌ به عنوان سلسله‌ای‌ از اعتقادات و باورهای دینی و همچنین التزام به‌ شرایع دینی است. اگر به دین به عنوان غایات‌ دینی و اخلاقی و معنوی نگاه شود، در آن صورت‌ تعبیر رسانه دینی که توجه به غایات دینی دارد، کاملاً با اقتضائات ذاتی رسانه‌ها هم‌سنخ است. مراد از غایات دینی وجود انسانی و زندگی بشری، آرامش روحی، معناداری جهان خلقت، حفظ و رشد ارزش‌های اخلاقی، رستگاری انسان و مشابه‌ آن است. از این جهت است که رسانه دینی‌ می‌تواند با توجه به غایات دینی، حتی اگر از مضامین انحصاری دینی استفاده نکند، در نیل به‌ آن ارزش­ها موفق باشد. همچنین مراد از دین، صرفاً باورهای شخصی و تجربی نیست. دین مجموعه‌ای از اعتقادات و باورها و شرایع‌ الهی است که هم دارای جوانب فردی و کاملاً شخصی است، و هم دارای ابعاد اجتماعی است. از مؤلفه‌های نظریه رسانه دینی، باید به‌ مسئله جهانی­شدن نیز توجه کرد. جهانی­شدن به این معنی که مفهوم ملت‌­ها و مرز میان آنها نقض می‌‏شود و به فراسوی‌ آن قدم می‌گذارد. جهانی شدن فرهنگی در مسائل مربوط به دین مورد نظر است. همچنین نقش بی­بدیل رسانه­ها در جهانی­شدن غیر قابل انکار است. حتماً باید بین تلقی‌ از رسانه دینی با دین رسانه‌ای تفاوت قائل شد. دین‌ رسانه‌ای، همان مضامین و آموزه‌های انحصاری‌ دینی است که از رسانه صرفاً به منزله ابزار انتقال‌ این معانی بهره می‌گیرد. در این حالت، مسئله بی‌­توجهی به هویت رسانه‌ای و هویت دینی و امکان‌ جمع بین این دو مقوله خود را نشان می‌دهد. اما رسانه دینی بهره‌گیری از رسانه‌ها در جهت تحقق اهداف و غایات و آرمان‌های دینی‌ است، نه لزوماً آموزه‌ها و باورهای انحصاری‌ دینی. شایان ذکر است که تحقق اهداف و غایات دینی‌ حتی می‌تواند از طریق مضامین غیر دینی (نه ضد دینی) تأمین شود (حسینی، 1387).

عاملی بیان می­کند فضای مجازی به دنبال این است که هستی واقعی را در هستی مجازی بازتولید کند. امر دینی در فضای مجازی به دنبال این است که اخلاق، اعتقادات، شعائر دینی با جنس و سنخ دیگری در این فضا بازتولید کند. در فضای مجازی، خصیصه دسترسی آسان7 در 24 (7 روز هفته و 24 ساعت شبانه روز) وجود دارد. در­حالی­که آدم­ها و حتی مکان­ها مثل مسجد در ساعات خاصی تعطیل می­شوند. هستی مجازی وقتی مرجع (انسان) هم خاموش می‏شود، باز بیدار است. این به معنای توسعه انسان و ظرفیت­های جهان واقعی در جهان مجازی است. از دیگر خصوصیات فضای مجازی این است که دینی که در دنیای واقعی از خاصیت آنالوگ برخوردار است، دیجیتال می­شود و انعطاف بی­نهایت می­یابد، مسجد ظرفیت محدود دارد اما در فضای مجازی این محدودیت از بین می­رود. تغییر در این فضا خیلی سریع اتفاق می­افتد. راحت می­توان تقسیم، ترکیب و تکثیر در مفاهیم ایجاد کرد. درواقع، بحث دین نیازمند بازتعریف در «قابلیت­های فضای مجازی» و «قابلیت­های دین در فضای واقعی» است و اگر بخواهیم با منطق جهان واقعی با آن مواجه شویم، اشتباه است. در واقع مثل این است که با منطق آنالوگ فضای دیجیتال ساخته شود. وقتی مطلبی در این فضا انتشار می­یابد، حساسیت­ها باید خیلی بیشتر باشد، چراکه همه جهان در معرض آن قرار می­گیرد و هنوز افراد این حساسیت­ها را درک نکرده­اند که محله­ای و مسجدی به «قابلیت­های دین در فضای مجازی» نگاه می­کنند. باید توجه داشت که «بار حرف» در فضای مجازی به دلیل ویژگی جهانی بودن آن بار سنگینی است(عاملی، 1385).

 خانیکی نیز معتقد است که ورود به جامعه شبکه­ای جهان ما را هم عام­گراتر و هم خاص‏گراتر کرده است. او مطرح می­کند که انسان در جامعه شبکه­ای یا عصر ارتباطات دین­دارتر شده است، البته وی بیان می­کند که صورت­های دین­داری نسبت به گذشته متنوع و متفاوت شده است، انسان در جامعه شبکه­ای  فرصت­ها و محدودیت­های تازه­ای دارد اما به نظر او نگرانی­ها و محدودیت­های تازه انسان را بیشتر به سمت دین سوق می­دهد و بحث تنها بر شکل و چگونگی بروز این دین­داری است(خانیکی، 1385).

درواقع، فضای مجازی فرصت­ها و چالش­های جدیدی را برای تمام جوانب پژوهش در حوزه دین(متون، تاریخ و یا پژوهش­های میدانی) به وجود آورده است. افزون بر این، اینترنت به عنوان ابزاری تبلیغی ویژگی منحصر به­فردی را انتقال می­دهد که بافت جهانی دین­ورزی را کاملاً دگرگون می­کند. امروزه اطلاع­رسانی در حوزه دین نیز گویی مانند فراورده­های معنوی دیگر به عنوان تابعی از گسترش قدرتمندانه فناوری­های مطرح است. بنابراین دین­داران باید زبان این رسانه را یاد بگیرند، از امکانات و محدودیت­های آن آگاه شوند و مهم­تر از همه دریابند که مخاطبان دین در این عرصه با مخاطبان خاموش آن در عرصه­های دیگر تفاوت جدی دارند(دوسن، 1385: 11).

سوکاپ، فرانسیس باکلی و دیوید رابینسون (۲۰۰۱) به شرح مفصل این نکته در بررسی فرهنگ رسانه­ای در ایالات متحده می­پردازند. آنان چنین استدلال می­کنند که هم «رسانه قدیمی» تلویزیون و هم رسانه­های دیجیتال جدید بافتی فرهنگی ایجاد می­کنند که اندیشه دینی در آن به وقوع می­پیوندد. این رسانه­ها بر وقت مردم تسلط دارند و تصاویر و مفاهیمی عرضه می­کنند که جهان آنها را تعریف می­کند، رویدادها یا حوزه تعلقات را برجسته می­سازند و جایگاه آنها را در جامعه تعیین می­کنند. این سیطره رسانه­ها به خودی خود یک فرهنگ است و به عنوان یک فرهنگ بر چگونگی عملکرد الهیات در خصوص اکثر افراد تأثیر می­گذارد. دست کم یک بخش از کلیسا از اینترنت برای پشتیبانی از نوع خاصی فعالیت­های جاری کلیسا استفاده می­کند، یعنی برای گردآوردن افراد جهت شرکت در جلسات نماز و دعا.

به دلیل محدودیت بزرگ پیامک در انتقال مطالب حجیم (که در جای خود مزیت نیز محسوب می‌شود)، تاکنون این رسانه کمتر در ردیف تکنولوژی­ها و ابزارهای تبلیغ دین و نشر معارف، قرار گرفته و به آن کم­توجهی شده است. غافل از اینکه این ابزار ارتباطی دارای ویژگیهایی است که سایر ابزارهای ارتباطی فاقد آن هستند و جای آن دارد که پیامک به عنوان یک ابزار مناسب تبلیغ مورد استفاده قرار گیرد.

مزایا و قابلیت­های پیامک عبارت­اند از: عدم محدودیت زمانی(برای مطالعه)، عدم محدودیت مکانی، عدم چشم­پوشی از مطالعه، عدم نیاز به برنامه­ریزی، رواج استفاده از پیامک، عدم نیاز به تبلیغات، امکان گزینش مخاطب، صرف زمان کوتاه، عدم نیاز به هزینه اولیه انتشار و مجوز قانونی و انتشار مجدد با هزینه کم.

 باتوجه به مزایای این رسانه و با نگاه به حساست­های مخاطبان از جمله حساسیت قیمت، کبود وقت و فاصله­های جغرافیایی می­توان گفت در جواع امروزی سیستم پیام­رسانی کوتاه می­تواند به دلیل موارد ذکر شده از جمله ابزارهای کارآمد و مفید در اشاعه مفاهیم دینی و ارسال آیات کتاب آسمانی باشد. علاوه­بر این با توجه به صرف هزینه و زمان کم برای ارسال و دریافت یک پیام تبلیغاتی در زمینه مباحث دینی می­تواند به­راحتی و به­سرعت از فردی به فرد دیگر انتقال یابد و این امر از یک حرکت سازمانی به یک حرکت فردی و خودجوش تبدیل شود. هدف از مقایسه پیامک و دیگر رسانه‌ها، القای این مطلب نیست که پیامک جایگزین مناسبی برای سایر رسانه‌هاست. هر رسانه‌ای دارای قابلیت­ها و ویژگی­هایی است که دیگر رسانه‌ها و از جمله پیامک فاقد آن است.

پیشینه تحقیق

در تحقیقی که جین وینسنت با عنوان «بررسی تلفن همراه و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در میان کودکان 11 تا 16 سال»[5] در سال 2004 انجام داده است، مهم­ترین کاربردهای تلفن همراه را دسته­بندی کرده است. کاربرد استفاده­های ابزاری حساسیت قیمت، سرگرمی(بازی، دوربین عکاسی و فیلم­برداری) دنبال مدهای جدید رفتن(زنگ­های جدی و پزدادن)، کنترل دیگران، معنای بزرگ شدن و ابزار کاملاً شخصی و خصوصی از زمان اختراع تلفن در اواخر قرن 19 تا سال­های اخیر، این تکنولوژی ارتباطی توجه رشته جامعه­شناسی و علوم ارتباطات را به خود مشغول کرد. به­خصوص اینکه تلاش قابل توجهی برای بررسی کارکردها و پیامدهای ارتباطات تلفنی صورت نگرفته است. این وسیله نه تنها توانسته راه خود را در سراسر دنیا باز کند، بلکه توانسته بر برخی عادات، ارزش­ها و هنجارهای فرهنگی نیز اثر بگذارد. مثلاً تلفن همراه در کشورهای اسکاندیناوی که مردمانش به طور سنتی درونگرا و کمتر اهل حرف زدن هستند ارزش بسیاری یافته است.

امروزه مراکز دینی هم در عالم مسیحیت و هم در عالم اسلام، از ظرفیت­های موبایل برای پیوند روزمره فردی با کاربران موبایل استفاده می­کنند. کاتولیک­ها با اعلام علاقه به دریافت پیام‏های معنوی به صورت روزانه پیام­های معنوی دریافت می­کنند. مثلاً، در ایرلند با تماس با شماره 53141 این امکان فراهم می­شود که 10 دقیقه پیام­های مذهبی را به صورت صوتی گوش دهند. در تایوان، از هر تصویر مذهبی برای صفحه اصلی موبایل گرفته تا صدای زنگ موبایل و پیام­های دینی ظرفیت­سازی شده است و یا برای مسلمانان در سراسر جهان با استفاده از موبایل اف 7100 که توسط کمپانی LG  کره­جنوبی طراحی شده، امکان اعلام اوقات شرعی نماز را در 500 شهر جهان فراهم شده است. دینی شدن موبایل به قلمروهای دیگر نیز توسعه پیدا کرده است. جهت قبله و امکان پرداخت صدقات و کمک­های مالی مثل خمس و زکات توسط موبایل فراهم شده است. پخش اذان نماز که قابل انطباق با اکثر کشورهای جهان است نیز کارکردهایی را در موبایل­های جدید به وجود آورده  که این تکنولوژی را ضمن اجتماعی بودن، فرهنگی بودن و اقتصادی بودن تبدیل به صنعتی دینی نیز کرده است.

یکی از محققان برجسته حوزه اینترنت و روان­شناسی به نام شری ترکل (1995)[6] معتقد است که اینترنت کارکردی درمانی دارد. این وسیله افراد را از برخی ناملایمات زندگی واقعی می­رهاند و به آنها امکان می­دهد به شیوه­ای خلاقانه به مسائل شخصی­شان بپردازند و از همه مهمتر، اینترنت فضایی برای رشد افراد است. افزون بر این، فناوری اطلاعات به طور عام و اینترنت‌ ‌به شکل خاص بستری بی­نظیر فراهم کرده که در آن‌ ‌دین‌پژوهی و معنویت‌طلبی بسیار آسان‌تر، بیشتر و‌ ‌مطلوب‌تر از گذشته شده است. بنابر گفته جرج بارنا‌[7] از هر ۶ نفر کاربر اینترنت در جهان،‌ ‌حداقل یک نفر به دنبال اطلاعات معنوی و مذهبی بوده‌ ‌است.‌ ‌در این زمینه آمارهایی وجود دارد که میزان‌ ‌دین‌پژوهی در اینترنت را در حد ۲۵ تا ۳۰ درصد کل‌ ‌کاوش‌های اینترنتی اعلام کرده‌ و این نشانگر بازگشت و‌ ‌اقبال نسل جدید جهان به دین و معنویت، و همچنین‌ ‌بیانگر ضرورت بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و اینترنت در‌ ‌این زمینه است. هم­زیستی قابل توجه دین و فناوری‌ ‌اطلاعات تا آنجاست که امروز مذاهب و مکاتب مختلف‌ ‌برای تبلیغ و تسهیل در امور و مناسک مذهبی خویش،‌ ‌امکان عبادت سایبر یا برخط[8] ‌را میسر‌ ‌کرده‌ و سخن از ادیان مجازی به میان آمده است‌؛ ‌ادیانی که اینترنت در شکل‌گیری آنها نقش اول را داشته‌ ‌است.‌

النا لارسن، پژوهشگر صندوق خیریه پیو، نتایج یک بررسی عمده درباره عبادت­کنندگان برخط را در کتاب کلیساهای الکترونیک، معابد الکترونیک گزارش می­دهد. او در عوض تحقیق درباره رویکرد هریک از کاربران نسبت به دین برخط، به عبادت­کنندگان و نحوه استفاده آنها از اینترنت می­پردازد. از میان ۲۰۰۰۰ وب­سایت اولیه مربوط به عبادت­کنندگان، افرادی که نماینده ۱۳۰۹ وب­سایت بودند، پرسشنامه­ای را تکمیل کردند تا براساس آن داده­هایی درباره سابقه، حمایت مالی، اهداف و برنامه­های این وب­سایت­ها گردآوری شود، نتایج این بررسی نشان می‏دهد که اینترنت به­سرعت در حال تبدیل به بخشی از فعالیت عبادت کنندگان می­شود. وی به این نتیجه دست یافت که عبادت­کنندگان از اینترنت «برای تقویت ایمان و رشد معنوی اعضا، تبلیغ و انجام مأموریت در اجتماعات خود و سراسر جهان و انواع گوناگون فعالیت­های پرهیزگارانه و عملی برای اجتماعات خود استفاده می­کنند». در­حالی­که تنها درصد کوچکی ارتباط دوطرفه برقرار کرده بودند (اکثراً به صورت ایستا و منفعل تنها دریافت­کننده اطلاعات از طریق نمایش داده شدن آنها بودند)، حدود یک سوم خواهان افزایش بیشتر آن ویژگی­هایی در وب­سایت­ها بودند که مشوق پویایی بیشتر است. براساس این گزارش بین ۸۰ تا ۹۰ درصد از عبادت­کنندگان از پست الکترونیک برای ارتباط با اعضا استفاده می­کردند. «به منظور ایجاد همبستگی بیشتر و فعالیت­های ایمانی»، حدود ۸۰ درصد این امر را برای فعالیت این اجتماعات مثبت تلقی می­کردند. زیرمجموعه­ای متشکل از ۴۷۱ خاخام و کشیش پرسش­نامه خاصی را درباره استفاده حرفه­ای­شان از اینترنت تکمیل کردند. موارد استفاده این گروه از منابع برخط این‏گونه بود:۸۱ درصد از اینترنت برای یافتن منابعی برای عبادت؛ ۷۷ درصد برای پژوهش درباره کتاب مقدس یا تورات؛  ۷۲درصد برای یافتن منابع دینی یا آموزشی و ۵۹ درصد برای یافتن اطلاعات دکترینی «یک سوم پاسخ­دهندگان خاطرنشان کردند که آنها برخی منابع را که مایل بودند برای ارائه به عبادت­کنندگان در دسترس داشته باشند، به صورت آنلاین پیدا کرده‏اند.» تعدادی از کشیشان انتظار دارند که تعداد بیشتری از اعضا به صورت الکترونیک با آنها به تعامل بپردازند. آنچه این بررسی نشان می­دهد این است که گروه­های دینی در کنار فعالیت­ها و برنامه­های جاری خود استفاده روزافزونی از اینترنت به عمل می­آورند(ایزدی، 1387: 59).

فرضیه­های تحقیق

بر این اساس هدف کلی این پژوهش بررسی نگرش مبلغان دینی نسبت به پیامک و وبلاگ و میزان استفاده آنها از این دو فناوری بوده و اهداف جزئی آن عبارت­اند از: الف) بررسی انگیزه مبلغان برای تهیه یک وبلاگ. ب) بررسی میزان آشنایی مبلغان با اینترنت و پیامک.

1) بین میزان ارسال پیامک در موضوعات دینی و نگرش نسبت به پیامک رابطه وجود دارد.

2)  بین نگرش به کارایی وبلاگ و پیامک در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی و سن رابطه وجود دارد.

3) نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی بین افرادی که از اینترنت استفاده می­کنند و افرادی که استفاده نمی­کنند متفاوت است.

 4) بین  نگرش نسبت به کارایی وبلاگ در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی و جنسیت رابطه وجود دارد.

5) بین نگرش نسبت به کارایی پیامک در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی و جنسیت رابطه وجود دارد.

6) بین داشتن وبلاگ و نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ دین تفاوت وجود دارد.

تعریف مفاهیم

اینترنت: اینترنت را می­توان شبکه­ای عظیم از میلیون­ها رایانه مختلف قلمداد کرد که از شبکه‏های متفاوت با کاربران گوناگون و با علایق و اهداف از پیش تعیین­شده متعدد به وجود آمده که در نهایت به صورت شبکه جهان شمولی واحد و در مقیاس جهانی به هم متصل شده است. اینترنت از  نظر جامعه­شناسی، یک سیستم است و یا به تعبیری دیگر مدخلی بر جامعه الکترونیک است. جامعه­ای که از عناصر اصلی سیستم اینترنت یعنی تولید­کنندگان (سایت­ها یا شبکه­های مرتبط)، واسطه­ها(توزیع­کنندگان) و مصرف­کنندگان (کاربران) تشکیل شده است (محسنی، 1380: 72).

وبلاگ: بنا به تعریف مؤسسه فرهنگ لغت مریام  وبستر که کلمه وبلاگ را در سال 2004 پر ارجاع­ترین لغت وب­سایت خود دانسته است، وبلاگ یعنی«وب­سایتی که شامل یک ژورنال شخصی آنلاین است، همراه با بازتاب، امکان ارائه نظرها و غالباً به شکل فرامتن»، بسیاری از وبلاگ­ها، امکان پاسخگویی به نظرهای صاحب وبلاگ را به خوانندگان نشان می­دهند و همگی شامل پیوندهایی به پایگاههای اینترنتی یا اطلاعات مرتبط با موضوعات مورد بحث هستند.

از جهت فنی هم وبلاگ­نویسان درگیر دامنه یا سرور نیستند و به­راحتی می­توانند با مطالبی که لحظه به لحظه در نت ارسال می­کنند، محتوای مورد نظر خود را در برابر چشمان جهانیان قرار دهند، در حقیقت با یک نگاه می­توان به این نتیجه رسید که فناوری همان فناوری است، اما استفاده از آن در اختیار همگان است، به دیگر زبان، سهولت انتشار مطالب از طریق وبلاگ سبب شده تا استفاده از آن روز­به­روز بیشتر شود. وبلاگ­ها علاوه بر این ویژگی­های دیگری هم دارند که آندروگرومت نویسنده وبلاگ پربیننده­ای با همین نام آنها را به صورت زیر طبقه­بندی کرده است (شکرخواه، 1384):

• راهی برای نزدیکی بیشتر به دوستان، نزدیکان و خویشاوندانی که احیاناً از یکدیگر دور هستند.
• راهی برای فعالیت در عرصه تخصصی و همکاری با  افرادی که در آن عرصه با شما اشتراک نظر دارند.
• داشتن گزارش­های دست اول و دیدگاه­های منحصر به فرد در خصوص مسائل و رویدادهای جدید.

وبلاگ پایگاهی اینترنتی فرامتن است که معمولاً شامل ترکیبی از فرامتن­ها، نظرها، عقاید شخصی و مقاله­ها می­شود، وبلاگ در ذات خود نشریه­ای برخط است که به نویسنده اجازه می‏دهد تا درباره هر موضوع و هر تعداد موضوعی که می­خواهد بنویسد، مدخل­های وبلاگ به شکل ترتیب زمانی معکوس ارائه و توسط وبلاگ­نویسان آرشیو می­شوند. علاوه بر فرامتن­هایی که در مدخل­ها یافت می­شوند، معمولاً می­توان فهرستی ثابت از پیوندها با دیگر وبلاگ­ها و وب­سایت­ها دید که در بیشتر وبلاگ­ها به عنوان یک بلاگر رول شناخته می­شود (سیمون، 2005).

سرویس پیام کوتاه: پروتکلى است که به فرد اجازه مى‌دهد تا پیغام‌هاى کوتاهى به صورت متن از طریق تلفن‌هاى موبایل خود ارسال کند. علی­رغم این محدودیت، SMS[9] در آوریل 1999 بسیار فراگیر شده بود تا آنجا که بیش از یک میلیارد پیغام در آن ماه با استفاده از این سیستم ارسال شد که تعداد این پیغام‌ها هر شش ماه دو برابر مى‌شود( مشاطیان، 1381).

تبلیغ دینی: فعالیت­هایی که یک مبلغ و یا کشیش در جهت ترویج دین خود برای جذب افراد به پذیرش آن دین انجام می­دهد.

سطح تحصیلات: سطح 1 مبلغان دینی: معادل فوق دیپلم، سطح 2: لیسانس، سطح 3: فوق لیسانس و سطح 4: دکترا(حوزه علمیه).

روش­شناسی تحقیق

این پژوهش با روش تحقیق توصیفی از نوع توصیفی- پیمایشی و با استفاده از تکنیک پرسش‏نامه انجام شده است. همچنین ﺟﺎﻣﻌه آﻣـﺎری ﻣـﻮردﻣﻄﺎﻟﻌﻪ، 220 ﻧﻔﺮ از مبلغان زن مشغول به تحصیل در جامعة الزهرا و مرد مشغول به تحصیل در حوزه علمیه و مبلغان غیر ایرانی مشغول به تحصیل در مجتمع آموزش عالی امام­خمینی به عنوان قشری که بیشترین ارتباط را با موضوع تحقیق دارند برای جامعه آماری انتخاب شده­اند. همچنین پاسخگویان این پژوهش افراد 18 تا 40 سال هستند.

روش نمونه­گیری در این تحقیق، روش نمونه­گیری احتمالی تصادفی ساده است. دلیل انتخاب این روش ایجاد فرصت برابر واحدهای جامعه آماری برای انتخاب شدن و دقت بالای آن در نمونه­گیری بوده است. به منظور تجزیه و تحلیل داده‏های آماری، ابتدا اطلاعات حاصل از پرسش­نامه استخراج و سپس این داده‏ها با استفاده از نرم­افزار آماری برای علوم اجتماعی (SPSS)[10] نسخه 18 تجزیه و تحلیل شد .ﺑـﺮای ﺗﺠﺰﯾـﻪ و ﺗﺤﻠﯿـﻞ دادهﻫـﺎ از دو روش آﻣﺎری توصیفی شامل ﻣﺤﺎﺳﺒه ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ، اﻧﺤـﺮاف ﻣﻌﯿـﺎر، ﺗـﺪوﯾﻦ ﺟـﺪاول و آمار استنباطی؛ ﺿﺮﯾﺐ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺮﺳﻮن استفاده شده است.

یافته­های پژوهش

الف) یافته­های توصیفی

نتایج به دست آمده از بررسی تعداد استفاده­کنندگان از وبلاگ و پیامک نشان داد که از کل نمونه 220 نفری، 69 نفر، یعنی 36/31 درصد پاسخگویان وبلاگ دارند و 131 نفر از پاسخگویان وبلاگ ندارند. همچنین این بررسی درباره پیامک نشان داد که از نمونه 220 نفری 157 نفر روزانه از پیامک استفاده می­کنند و 33 نفر پاسخگویان از پیامک استفاده نمی­کنند.

همچنین یافته های یافته های توصیفی تحقیق نشان می دهد که درصد بالایی از پاسخگویان انگیزه استفاده از تکنولوژی های نوین، انتشار افکار مذهبی و اشاعه آموزه های دینی در سطح جهانی را در ایجاد یک وبلاگ موثر می دانند که در این بین، انگیزه انتشار افکار مذهبی درصد موافقان بیشتری داشته است. همچنین دو گویه دیگر، یعنی انگیزه ارتباط با افراد خاص و دریافت بازتاب از مخاطبان درصد پایین قابل توجهی نسبت به گویه‏های دیگر داشته‏اند.

نگرش مبلغان به وبلاگ با استفاده از گویه­های مثبت و منفی مورد بررسی قرارگرفت. برای سنجش نگرش از پاسخگویان درخواست شد که میزان موافقت و مخالفت خود را با هر گویه از طریق علامت­گذاری در 5 قسمت کاملاً موافق، موافق، بی­نظر، مخالف و کاملاً مخالف نشان دهند. برای سنجش نگرش پاسخگویان 5 گویه طرح شد. نتایج این بررسی نشان داد 18/48 درصد از پاسخگویان وبلاگ را در تبلیغ دین مؤثر دانسته­اند و تنها 45/0 درصد پاسخگویان با نقش مؤثر وبلاگ در تبلیغ دین مخالف بودند. همچنین 72/7 درصد پاسخگویان بر این عقیده بودند که وجود فضای مجازی وبلاگ مبلغان را از تبلیغ چهره به چهره باز می­دارد و 36/51 درصد پاسخگویان با این گویه مخالف بودند. این سنجش نشان داد 18/38 درصد پاسخگویان درباره اینکه هریک از مبلغان باید وبلاگی در جهت تبلیغ دین داشته باشند موافق بوده و 36/11 درصد پاسخگویان مخالف این گویه بوده­اند و 81/26 درصد پاسخگویان نظری در این باره نداده­اند. همچنین مطابق یافته­ها 36/51 درصد پاسخگویان امکان گفتگوی آزاد و بیان آرای مختلف در وبلاگ را نکته مثبتی در تبلیغ دین دانستند و 09/4 درصد مبلغان مخالف این گویه بوده­اند. علاوه بر این 50 درصد پاسخگویان بر این نظر بودند که استفاده از وبلاگ مبلغان را با نظرات مختلف آشنا می­کند و دید وسیعی به آنها می­دهد و 18/3 درصد پاسخگویان با این گویه مخالف بوده­اند.

این بررسی درخصوص نگرش پاسخگویان درباره پیامک نیز با طرح 5 گویه مثبت و منفی انجام شد. بررسی­ها درباره نگرش پاسخگویان در خصوص کارایی پیامک در تبلیغ آموزه های دینی نشان داد 54/ 4درصد پاسخگویان بر این نظر هستند که ارسال و دریافت پیامک هیچ کارایی­ای در تبلیغ دین ندارد و 54/54 درصد مبلغان با این گویه مخالف بودند. همچنین 27/47 درصد پاسخگویان معتقدند از طریق ارسال پیامک می توان بسیاری از سؤالات دینی مردم را به­راحتی پاسخ داد و 09/9 درصد با این گویه مخالف بوده و آن را ابزار مناسبی برای این کار نمی­دانستند. از بین جامعه مورد بررسی 18/38 درصد پاسخگویان بر این نظر هستند که ارسال پیامک به دلیل کوتاه بودن تأثیر قوی­تری نسبت به موعظه­های طولانی دارد و 09/24 درصد پاسخگویان با این گویه مخالف بودند و 72/22 درصد آنها در این باره بی­نظر بوده­اند. یافته­ها نشان می­دهد 72/52 درصد از پاسخگویان موافق ارسال پیامک­های سراسری هستند و معتقدند که این شیوه می­تواند در تبلیغ دین مؤثر باشد و 36/6 درصد آنها با این گویه مخالف بوده­اند. همچنین نتایج درخصوص مأثر بودن ارتباط از طریق پیامک نشان داد  81/6 درصد جامعه مورد بررسی معتقدند که ارسال و دریافت پیامک هیچ­گاه ارتباط تأثیرگذار نیست و 55 درصد با این گویه مخالف بودند.

ب) تحلیل استنباطی داده­ها

فرضیه اول: بین میزان ارسال پیامک در موضوعات دینی و نگرش نسبت پیامک رابطه وجود دارد.

جدول شماره 1: همبستگی بین میزان ارسال پیامک در موضوعات دینی و نگرش نسبت پیامک

همان­طور که جدول شماره 1نشان می­دهد در بین گروه نمونه، ضریب همبستگی میزان ارسال پیامک در موضوعات دینی و نگرش نسبت به پیامک برابر 0.242 است که این همبستگی در سطح 01/ 0 معنادار می­باشد. با توجه به مقدار مثبت پیرسون رابطه همبستگی بین متغیرها مثبت است .به عبارت دیگر می­توان گفت مبلغانی که نگرش مثبتی به کارایی پیامک در تبلیغ دین دارند بیشتر از آن استفاده می­کنند.

فرضیه دوم: بین نگرش به کارایی وبلاگ و پیامک در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی و سن رابطه معنادار وجود دارد.

جدول شماره 2: همبستگی بین نگرش به کارایی وبلاگ و پیامک در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی و سن

با توجه به جدول شماره 2 می­توان گفت که بین نگرش نسبت به کارایی پیامک در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی و سن ارتباط معکوس وجود دارد (0.199- r = ) که این رابطه در سطح
 01/ 0 معنادار است. به عبارتی هر چه سن مبلغان دینی پایین­تر باشد، نگرش آنها نسبت به کارایی پیامک مثبت­تر است. در جدول فوق ارتباط بین نگرش نسبت به کارایی وبلاگ در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی و سن نیز ارائه شده  که میزان ضریب همبستگی بین آنها 0.12 به دست آمده است. این میزان همبستگی از نظر آماری معنادار نیست.

فرضیه سوم: نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی بین افرادی که از اینترنت استفاده می­کنند و افرادی که استفاده نمی­کنند متفاوت است.

جدول شماره 3: نتایج به­دست آمده از آزمون t مستقل برای مقایسه میانگین نمرات نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ دین در افرادی که از اینترنت استفاده می­کنند و کسانی که نمی­کنند

همان­طور که جدول شماره 3نشان می­دهد، آماره  tبه دست آمده برابر با 3.48 می­باشد و سطح معناداری به دست آمده کوچکتر از 0.01 است که نشان­ می­دهد میانگین نمرات نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ دین در افرادی که از اینترنت استفاده می­کنند و کسانی که استفاده نمی­کنند به طور معناداری با یکدیگر متفاوت است، به عبارتی می­توان گفت در سطح 0.01  = α تفاوت آماری معناداری بین میانگین نمرات نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ دین در افرادی که از اینترنت استفاده می­کنند و کسانی که استفاده نمی­کنند وجود دارد. بدین ترتیب می­توان گفت مبلغانی که از اینترنت استفاده می­کنند در مقایسه با مبلغانی که از اینترنت استفاده نمی­کنند، نگرش مثبت­تری به کارایی وبلاگ در ترویج مفاهیم و آموزه­های دینی دارند.

فرضیه چهارم: در نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی بین زنان و مردان تفاوت وجود دارد.

جدول شماره 4 : نتایج به­دست آمده از آزمون t مستقل برای مقایسه میانگین نمرات  نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی بین زنان و مردان

همان­طور که جدول شماره 4 نشان می­دهد آماره  tبه دست آمده برابر با 1.08 می­باشد و سطح معناداری به دست آمده بزرگتر از 0.05 است که نشان می­دهد میانگین نمرات نگرش به کارایی ابزارهای ارتباطی (وبلاگ) در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی بین زنان و مردان به طور معناداری با یکدیگر متفاوت نیست.

فرضیه پنجم: در نگرش به کارایی پیامک در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی در زنان و مردان تفاوت وجود دارد.

جدول شماره 5: نتایج به­دست آمده از آزمون t مستقل برای مقایسه میانگین نمرات  نگرش به کارایی ابزارهای ارتباطی (پیامک) در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی بین زنان و مردان

همان­طور که جدول شماره 5 نشان می­دهد آماره  tبه دست آمده برابر با 0.02 می­باشد و سطح معناداری به دست آمده بزرگتر از 0.05  است که نشان می­دهد میانگین نمرات نگرش به کارایی ابزارهای ارتباطی (پیامک) در تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی بین زنان و مردان به­طور معناداری با یکدیگر متفاوت نیست.

فرضیه ششم : بین داشتن وبلاگ و نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ دین تفاوت وجود دارد.

جدول شماره 6: نتایج به­دست آمده از آزمون t مستقل برای مقایسه میانگین نمرات  نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ دین در بین افراد دارای وبلاگ و افرادی که وبلاگ ندارند

همان­طور که جدول شماره 6 نشان می­دهد آماره  tبه دست آمده برابر با 1.73 می­باشد و سطح معناداری به دست آمده بزرگتر از 0.05 است که نشان می­دهد میانگین نمرات نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ دین در افرادی که دارای وبلاگ هستند و کسانی که وبلاگ ندارند به­طور معناداری با یکدیگر متفاوت نیست، به عبارتی می­توان گفت در سطح 0.05 = α تفاوت آماری معناداری بین میانگین نمرات نگرش به کارایی وبلاگ در تبلیغ دین در افرادی که دارای وبلاگ هستند و کسانی که وبلاگ ندارند وجود ندارد.

بحث و نتیجه­گیری

«در بسیاری از تحقیقات، رسانه را تهدیدی برای دین دانسته­اند، درحالی­که دین به مثابه جهانی نمادین و عالم رسانه­ها به منزله واسطه ارتباطات، ابعاد بنیادین فرهنگ را به وجود می‏آورند» (ام.هور، 1382). رسانه­ها قابلیت­های متفاوتی دارند که دین در بهره­برداری از نمادسازی­های هرکدام از رسانه­ها می­تواند با مخاطبین ارتباط برقرار کند و مخاطبان می­توانند از واسطه­های رسانه­ای در بهره­برداری از محتوای دینی سود جویند. باید به این قابلیت­ها توجه دوباره­ای داشت تا بتوان مراتب مختلفی از پیام دین را انتقال داد. سرعت بالا، قابلیت انتشار گسترده، هزینه کم و سهولت دسترسی به اکثریت مخاطبان جوان از جمله قابلیت­های دو رسانه وبلاگ و پیامک است که در این پژوهش مدنظر قرار گرفته است. مبلغان دینی به عنوان قشری که بیشترین ارتباط را با دین و مفاهیم آن دارند به عنوان جامعه هدف در نظر گرفته شدند و نگرش و میزان استفاده آنها مورد سنجش قرار گرفت.

مطابق یافته­های تحقیق، نگرش غالب مبلغان در خصوص کارایی وبلاگ و پیامک در جهت ترویج مفاهیم و آموزه­های دینی مثبت است. همچنین استفاده از این ابزار در میان مبلغان دینی کاملاً شناخته شده و نتیجه بررسی­ها نشان داد که بیشتر مبلغان دینی با هدف انتشار افکار مذهبی و در مرتبه دیگر، با هدف اشاعه آموزه­های دینی در سطح جهانی اقدام به ایجاد وبلاگ می­کنند.

بررسی­ها فرضیه اول تحقیق را تأیید کرد که طبق آن هرچه میزان نگرش مبلغان نسبت به کارایی پیامک در تبلیغ مفاهیم دینی مثبت­تر است پیامک بیشتری ارسال می­کنند. هرچه سن مبلغان بیشتر بود، میزان ارسال پیامک از سوی آنها کمتر و نگرش آنها نسبت به کارایی این وسیله ارتباطی کمتر مثبت بود. بدین ترتیب فرضیه دوم تحقیق تأیید شد.

فرضیه سوم تحقیق تأیید شد و نتایج نشان داد مبلغانی که از اینترنت استفاده می­کنند نسبت به کارایی و مؤثر بودن وبلاگ در ترویج مفاهیم دینی در مقایسه با مبلغانی که از اینترنت استفاده نمی­کنند نگرش مثبت­تری دارند.

علاوه بر این مطابق یافته­ها فرضیه سوم و چهارم رد می­شود که طبق آن می­توان گفت بین نگرش به کارایی وبلاگ و پیامک در ترویج آموزه­های دینی و جنسیت مبلغان رابطه معناداری وجود ندارد. همچنین فرضیه ششم تحقیق رد شد که نتیجه می­گیریم لزوماً نگرش نسبت به کارایی وبلاگ در ترویج آموزه­های دینی منجر به تهیه وبلاگی در محیط مجازی نمی­شود. به عبارت دیگر، بین نگرش به مفید بودن وبلاگ به عنوان یک ابزار ارتباطی و ایجاد وبلاگ رابطه معناداری وجود ندارد.

منابع

• ایزدی، پیروز (1387)، «دین در رسانه­های جمعی»، فصلنامه رسانه، دفتر مطالعات و برنامه­ریزی رسانه­ها، شماره69: 9 -73.
• جلیلی فیروزی، شقایق (1385)، بازنمایی هویت دینی در فضای مجازی، پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته علوم ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم اجتماعی.
• حسینی، سید حسن (1384)، رسانه دینی یا دین رسانه­ای، کنفرانس بین المللی دین و رسانه، دانشگاه تهران و سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
• خانیکی، هادی (1387)، «دین­داری در جامعه شبکه­ای»، روزنامه همبستگی، شماره 1573: شنبه،30/2/1387 .
• دوسن، لورن، (1385)، «حقیقت در مجاز»، ترجمه علیرضا رضایت، روزنامه همشهری، سال14، شماره 4016،1/4/1385، صفحه 11.
• عاملی، سعید رضا(26/6/1385)، فضای مجازی فرصتی برای حضور دین در همه جهان و همه جهان در دین، خبرگزاری بین­المللی قرآن، http://iqna.ir/fa/news_detail.php?ProdID=68930
• محسنی، منوچهر(1380)، جامعه­شناسی جامعه اطلاعاتی، تهران: نشر دیدار.
• مشاطیان، شایان رضا(4/4/1381)، سرویس پیام کوتاه(SMS) چیست؟، پایگاه اطلاع رسانی تخصصی فناوری اطلاعات،  http://www.itiran.com/?type=article&id=1545
• هوور، استوارت.ام ونات لاندبای(1382)، بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ، ترجمه مسعود آریایی، تهران: سروش.
• شکرخواه، یونس (1384)، روزنامه­نگاری سایبر:جامعه اطلاعاتی، آزادی بیان، تهران: ثانیه.
• Hoover,stewart.m and Lundby,Knut.(ed).(1997), Rethinking Media,Religion and Culture (communication and Human Values),United kingdom .
• L.Dawson (2005), “The Mediation of Religious Experience in Cyberspace”, In Religion and Cyberspace,RoutledgeTalor and Francis Group,
• Simmons ،Erin(2005),The impact of the Weblog:acase study of the united state and iran, A Senior Honors Thesis, the ohio state university.
• Turkle, Sherry (1995), Identity in the Age of Internet,new york.